Η ανάπτυξη και εξέλιξη της μεταναστευτικής νομοθεσίας και πολιτικής, καθώς και της πολιτικής ασύλου, έχουν εναρμονιστεί με την αντίστοιχη νομοθεσία της Ευρωπαϊκής Ένωσης και πλέον προσδιορίζονται στα ευρύτερα πλαίσια της τελευταίας. Οι διαδοχικές προσπάθειες εξάλειψης της παράνομης μετανάστευσης μέσω της νομοθεσίας και πολιτικής νομιμοποίησης δεν επέλυσαν το ζήτημα μακροπρόθεσμα, η δε μαζική αύξηση των αιτήσεων ασύλου από τις αρχές της δεκαετίας του 1990 κατέστησε δύσκολη τη διάκριση των αυθεντικών προσφύγων από τους οικονομικούς μετανάστες.
Η μελέτη καταγράφει νέα χαρακτηριστικά της μετανάστευσης όπως: ο ανερχόμενος αριθμός των μεταναστών από ορισμένες χώρες της Ασίας και της Αφρικής, η οικογενειακή επανένωση υπηκόων τρίτων χωρών με μέλη των οικογενειών τους κυρίως ενήλικες γυναίκες, η προσέλκυση χαμηλότερου αριθμού αιτήσεων νομιμοποίησης στο Τρίτο Πρόγραμμα Νομιμοποίησης από τα προηγούμενα αντίστοιχα, αλλά και η διεύρυνση των υπηκοοτήτων εκείνων που νομιμοποιήθηκαν, εγκαθιστώντας έτσι στη χώρα μία ποικιλία νέων εθνικών κοινοτήτων με τα δικά τους επίσημα και ανεπίσημα δίκτυα.
Η μεγάλη πλειοψηφία των νόμιμων μεταναστών υπηκόων τρίτων χωρών ήταν προηγουμένως παράνομοι μετανάστες, οι οποίοι νομιμοποιήθηκαν μέσω των αντίστοιχων προγραμμάτων νομιμοποίησης. Το μέγεθος της παράνομης μετανάστευσης ακολουθεί ακανόνιστη εξέλιξη, καθώς επηρεάζεται από την εσωτερική μεταναστευτική νομοθεσία και πολιτική, όπως τα προγράμματα νομιμοποίησης, καθώς και τις εξελίξεις στις χώρες προέλευσης. Τα στοιχεία δείχνουν ότι οι νομιμοποιημένοι μετανάστες εμφανίζουν υψηλή τάση να περιέλθουν εκ νέου σε παράνομο καθεστώς, συμβάλλοντας στην επακόλουθη αύξηση του αποθέματος των παράνομων μεταναστών. Ο δε αριθμός των παράνομων μεταναστών που προέρχονται από ασιατικές και αφρικανικές χώρες βρίσκεται σε άνοδο.
Αν και αμφότεροι νόμιμοι και παράνομοι μετανάστες παρουσιάζουν παρόμοιο ποσοστό απασχόλησης, οι δεύτεροι εμφανίζουν υπερδιπλάσια συμμετοχή στους άνεργους από τους πρώτους. Οι παράνομοι μετανάστες έχουν μικρότερα ποσοστά μόνιμης απασχόλησης, τείνουν να αλλάζουν τακτικά δουλειές και εμφανίζουν σχετικά υψηλότερο ποσοστό ανενεργών. Οι παράνομοι περισσότερο από τους νόμιμους συγκεντρώνονται ως ανειδίκευτοι εργάτες σε τομείς που χαρακτηρίζονται από υψηλή ανεπίσημη δραστηριότητα, ενώ το κοινωνικό γόητρο της τομεακής και επαγγελματικής τους απασχόλησης υστερεί από αυτό των νόμιμων, το οποίο με τη σειρά του υστερεί σε σχέση με αυτό των γηγενών.
Στοιχεία για τις απαγορεύσεις εισόδου, συλλήψεις και απελάσεις παράνομων μεταναστών μέχρι περίπου τα μέσα της δεκαετίας του 2000 δείχνουν ότι η Ελλάδα δέχεται παράνομους μετανάστες που προέρχονται από τις γειτονικές χώρες. Η σύγκριση των συλλήψεων, αποφάσεων απέλασης και απομακρύνσεων φανερώνει την μη εκτέλεση ενός ανερχόμενου αριθμού αποφάσεων απέλασης για συγκεκριμένες ασιατικές χώρες, που αφορούν παράνομους μετανάστες που εισέρχονται στην Ελλάδα μέσω της Τουρκίας. Ο μεγαλύτερος όγκος των αποφάσεων απέλασης που εκδίδονται σε ελληνικές νομαρχίες πλησίον της ελληνοαλβανικής μεθορίου, καθώς και εκείνες που βρίσκονται πλησίον της ελληνοβουλγαρικής εκτελείται σταθερά. Αντιθέτως, η μεγάλη πλειοψηφία των αποφάσεων απέλασης που εκδίδονται σε νομαρχίες πλησίον των ελληνοτουρκικών συνόρων, χερσαίων (Έβρος) και θαλασσίων (νησιά του Αιγαίου, Δωδεκάνησα), δεν εκτελούνται.
Εκείνοι που είναι γεννημένοι στο εξωτερικό (μια προσέγγιση των μεταναστών) διαφοροποιούνται ποικιλοτρόπως από εκείνους που είναι γεννημένοι στην Ελλάδα, καθώς οι μεν πρώτοι είναι νεότεροι, σε υψηλότερο ποσοστό έγγαμοι, έχουν μεγαλύτερο αριθμό παιδιών και είναι συγκεντρωμένοι σε αστικές περιοχές. Ταυτόχρονα, παρουσιάζουν αξιοσημείωτες διαφορές ως προς τη συμμετοχή τους στο εργατικό δυναμικό και τα ποσοστά απασχόλησης και ανεργίας, καθώς και αξιοσημείωτη διαφοροποίηση ως προς την απασχόληση κατά κλάδο οικονομικής δραστηριότητας και επάγγελμα.
Η επίδραση της παρουσίας των μεταναστών στην απασχόληση των γηγενών εκτιμάται θετική και σημαντική. Αυξάνει την πιθανότητα απασχόλησης των γηγενών, υποδηλώνοντας ότι οι μετανάστες και οι γηγενείς είναι συμπληρωματικοί παρά υποκατάστατα στην παραγωγική διαδικασία. Επίσης η πιθανότητα των γηγενών να μεταβούν από την ανεργία στην απασχόληση δεν επηρεάζεται από την παρουσία των μεταναστών, ακόμη και αν η ανάλυση περιοριστεί στους νέους. Η δε συμμετοχή των μεταναστών σε περιφερειακό επίπεδο δεν επηρεάζει την πιθανότητα των γηγενών να καταστούν από απασχολούμενοι άνεργοι. Δεν ευρέθη ανταγωνισμός ανάμεσα σε μετανάστες και γηγενείς, γεγονός που μπορεί να αποδοθεί στη διαφοροποίηση ανάμεσα στις δύο ομάδες ως προς πολλές διαστάσεις της αγοράς εργασίας.
