Ο ναός της Θεοτόκου Οδηγητρίας κτίστηκε γύρω στο 1310 στη βορειοανατολική άκρη της Κάτω Χώρας του Μυστρά, ως καθολικό της μονής του Βροντοχίου, από τον ηγούμενο Παχώμιο, αρχιμανδρίτη και μέγα πρωτοσύγκελλο της Πελοποννήσου.
Το μνημείο, γνωστό και με την επωνυμία Αφεντικό, έχει προκαλέσει από νωρίς το ενδιαφέρον των μελετητών για τον πρωτότυπο αρχιτεκτονικό τύπο και την εξαιρετική ποιότητα του εσωτερικού διακόσμου, καθώς και για τη γραπτή απεικόνιση, σε ιδιαίτερο χώρο του ναού, των τεσσάρων χρυσοβούλλων που εκδόθηκαν από τους αυτοκράτορες Ανδρόνικο Β΄ και Μιχαήλ Θ΄ υπέρ της μονής της Οδηγητρίας του Βροντοχίου. Αναφέρω ενδεικτικά τους Gabriel Millet, Διονύσιο Ζακυθηνό, Αναστάσιο Ορλάνδο, Μανόλη Χατζηδάκη, Charles Delvoye, Horst Hallensleben, Suzy Dufrenne και Ντούλα Μουρίκη.
Η θητεία μου ως Επιμελήτριας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων με έδρα τον Μυστρά, τα έτη 1970-1974, συνέπεσε με τις προγραμματισμένες από την Αρχαιολογική Υπηρεσία εργασίες συντηρήσεως των τοιχογραφιών του Αφεντικού, γεγονός που στάθηκε αφορμή για την επισταμένη ενασχόλησή μου με τη ζωγραφική του ναού. Από τις πρώτες ημέρες, η λεπτομερής εξέταση της καταστάσεως του μνημείου μου δημιούργησε την υποψία ότι σε ορισμένες θέσεις, κάτω από το παχύ στρώμα αλάτων, πιθανόν να κρύβονταν και άλλες, άγνωστες έως τότε, τοιχογραφίες. Με παρότρυνσή μου οι συντηρητές άρχισαν να στερεώνουν ασπρισμένες από τα άλατα επιφάνειες, έτοιμες να καταρρεύσουν. Η έκπληξη της υπάρξεως τοιχογραφιών μετά τον δοκιμαστικό έλεγχο στον νάρθηκα, στο δυτικό υπερώο και σε άλλες θέσεις, στάθηκε ενθαρρυντική για τους συντηρητές, οι οποίοι με την εποπτεία του αείμνηστου ζωγράφου-συντηρητού Φώτη Ζαχαρίου εργάστηκαν με ζήλο και ενθουσιασμό συνεχώς, χωρίς να διακόψουν τις εργασίες τους χειμερινούς μήνες, όπως συνηθιζόταν τότε.
Με τις εργασίες αυτές αποκαλύφθηκαν όλες οι σωζόμενες τοιχογραφίες, συμπληρώθηκαν οι γνώσεις μας για την εικονογράφηση του ναού και δόθηκε η δυνατότητα να μελετηθεί το σκεπτικό της οργανώσεως του εικονογραφικού προγράμματος. Με προτροπή του Μανόλη Χατζηδάκη παρουσίασα τις αποκαλυφθείσες τοιχογραφίες το 1974 στη σειρά των διαλέξεων της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας ("Νέες τοιχογραφίες στο Αφεντικό του Μυστρά"). Η πρώτη αυτή προσέγγιση στάθηκε η αφορμή για να προχωρήσω στη συστηματική μελέτη του ζωγραφικού διακόσμου του μνημείου.
Κατά την επεξεργασία του εικονογραφικού προγράμματος του ναού, διαπίστωσα ότι τα θέματα που απεικονίζονται στον νάρθηκα παρουσιάζουν ξεχωριστή ενότητα, και στο συμπέρασμα αυτό συνέτεινε η αποκάλυψη των νέων τοιχογραφιών, με τις οποίες αποκαταστάθηκε ο αρχικός διάκοσμος. Η διαπίστωση αυτή με οδήγησε να επικεντρώσω το ενδιαφέρον μου στο συγκεκριμένο θέμα και να προχωρήσω στην εκπόνηση διδακτορικής διατριβής, η οποία υποστηρίχθηκε στο Πανεπιστήμιο Αθηνών τον Ιανουάριο του 2000, υπό τον τίτλο: "Ο νάρθηκας στο Αφεντικό του Μυστρά. Το εικονογραφικό πρόγραμμα και η ερμηνεία του".
Στην παρούσα έκδοση έχει διατηρηθεί το περιεχόμενο της διατριβής με τις απαραίτητες βελτιώσεις στο κείμενο και συμπληρώσεις στη βιβλιογραφία. Κρίθηκε σκόπιμο να διευρυνθεί το πρώτο κεφάλαιο που αναφέρεται στην ιστορία του μνημείου και ιδιαίτερα να παρουσιαστεί αναλυτικότερα το εικονογραφικό πρόγραμμα όλου του ναού και των δυτικών παρεκκλησίων. Η διευρυμένη αυτή προσέγγιση παρουσιάστηκε σε ομιλία μου, ενταγμένη στο πλαίσιο της σειράς των διαλέξεων της Ακαδημίας Αθηνών εις μνήμην Μανόλη Χατζηδάκη, τον Φεβρουάριο του 2007. Τέλος, προστέθηκε ένα παράρτημα με κείμενα του 13ου και του 14ου αι., που αναφέρονται στην προσωπικότητα και τις δραστηριότητες του ιδρυτού και ηγουμένου της μονής αρχιμανδρίτου Παχωμίου.
(από τον πρόλογο της συγγραφέως)
